NARODOWY DZIEŃ PAMIĘCI „ŻOŁNIERZY WYKLĘTYCH”

Narodowy Dzień Pamięci „Żołnierzy Wyklętych” – święto państwowe obchodzone corocznie 1 marca, poświęcone żołnierzom antykomunistycznego i niepodległościowego podziemia, ustanowione na mocy ustawy z dnia 3 lutego 2011 roku.

Antykomunistyczne oddziały na terenie Powiatu Dąbrowskiego

W marcu i kwietniu 1945r. na terenie powiatu przeprowadzono masowe aresztowania. Współpracujący z podziemiem jeden z funkcjonariuszy Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego przekazał informację o planowanym wywiezieniu na wschód AK-owców przetrzymywanych w więzieniu. W nocy 8/9 maja 1945 oddział AK pod dowództwem Tadeusza Musiała ps. „Zarys” (ok. 40 osób) przeprowadził akcję rozbicia więzienia UB w Dąbrowie Tarnowskiej, w czasie której wolność odzyskuje 80 osadzonych w nim żołnierzy AK, w tym dowódca placówki AK Dąbrowa Tarnowska krypt. „Danuta”, „Drewniaki” – por. Stanisław Węgiel. Cała akcja trwała dwie godziny, ranny został jeden partyzant. Akcja ta miała duże znaczenie propagandowe i bardzo przestraszyła miejscowych działaczy PPR. Kierownictwo Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego uznało powiat dąbrowski za teren szczególnie zagrożony i skierowano do Dąbrowy Tarnowskiej batalion żołnierzy celem jak to ujęto przeprowadzenia akcji „oczyszczania terenu”. W 1945 r. władze powiatowego PPR w Dąbrowie Tarnowskiej w sprawozdaniach do Krakowa raportowały m.in. że „praca partyjna jest utrudniona z powodu wystąpień reakcji w postaci gróźb, ulotek podrzucania listów ostrzegawczych naszym słabym towarzyszom”.

30 maja 1945 UB podjęło akcję ścigania partyzanta w rejonie Szczucina. Ściganego najprawdopodobniej nie ujęto, a w trakcie akcji we wsi Załuże zginął jeden funkcjonariusz PUBP w Dąbrowie Tarnowskiej, doświadczony komunista, były członek GL/AL i PPR – Jan Kołodziej. Na początku czerwca 1945 roku partyzanci z Mędrzechowa uprowadzili i zastrzelili funkcjonariusza UB, członka PPR Rafała Tondryka Za ten czyn w 1948 r. Edward Chwałek i Turczyn Antoni zostali skazani na karę śmierci, którą następnie zamieniono na 15 lat więzienia, utratę praw publicznych i przepadek mienia. Z więzienia wyszli w październiku 1954r. W 1996 r. Turczyn Antoni został zrehabilitowany.

14 sierpnia inny oddział leśny – Romana Horodyńskiego „Jastrzębia”, używający nazwy „Dywersja Krajowa” zastrzelił działacza PPR w Żabnie (Kazimierza Podoska) 27 lutego 1946 roku ten sam oddział dowodzony od 1946 przez Władysława Pudełka „Zbroję” wykonał wyrok na funkcjonariuszu UB w Jadownikach Mokrych (Władysław Dryła), 4 kwietnia zastrzelono w Odporyszowie Konstantego Wierciaka, funkcjonariusza UB, a 24 października śmierć poniósł funkcjonariusz MO z Wietrzychowic Marian Kowalik.

„Dywersja Krajowa” oddział powiązany z Narodową Organizacją Wojskową dowodzony przez Romana Horodyńskiego „Jastrzębia”, od 1946r. przez Władysław Pudełka „Zbroję” a od 1947 r. przez Józefa Jachimka ”Stalina” swoją bazę miał w lasach radłowskich. Działał od wiosny 1945 do grudnia 1948 na terenie powiatu brzeskiego, tarnowskiego i części dąbrowskiego (Żabno i Wietrzychowice) Jednym z żołnierzy tego oddziału był Kmieć Jan urodzony w Radgoszczy, skazany za przynależność do oddziału na karę śmierci. Wyrok wykonano 12 maja 1948r.

Na terenie powiatu dąbrowskiego od marca 1945 do połowy 1946r. działał również, powiązany z NOW Oddział Partyzancki im. Romana Dmowskiego dowodzony przez Władysława Pilcha „Szarego”. Temu oddziałowi przypisuje się zastrzelenie na jarmarku w Żabnie miejscowego ubowca Michała Boberka (Bobrka).

Polska Straż Przednia – Konspiracyjny Związek Harcerstwa Polskiego

W Dąbrowie Tarnowskiej w 1945 roku powstała również organizacja młodzieżowa. Był to Konspiracyjny Związek Harcerstwa Polskiego będący odpowiednikiem istniejącego podczas okupacji hitlerowskiej Konspiracyjnego Hufca Harcerskiego „Drewniaki”. Wiosną 1945 roku po pierwszej fali aresztowań oficerów i żołnierzy AK przez służby sowieckie i podległe im władze rządu lubelskiego, komendant KHH „Drewniaki” phm. Roman Szpak ps. „Szczery” zaakceptował propozycję swojego Zastępcy phm. Władysława Zawiślaka ps. „Wrzos” oraz członka komendy Bronisława Fido ps. „Mściciel”, aby w tej sytuacji nie ujawniać organizacji, ale przystosować ją do prowadzenia działań w warunkach komunistycznej okupacji na rzecz pełnej suwerenności i niepodległości Polski.

Według pierwszych ustaleń komendy KHH (która działała w niezmienionym składzie: „Szczery”- Komendant, „Wrzos”- Zastępca, „Mściciel” – Członek komendy, „Dan”- Kwatermistrz) organizacja miała przyjąć ściśle kadrowy charakter na poziomie starszoharcerskim, zachować posiadaną broń, ale wstrzymać się od udziału w zbrojnych działaniach do czasu otrzymania odpowiednich instrukcji (np. z WiN), współdziałać z powstającymi jednostkami ZHP w umacnianiu przedwojennego programu i przeciwstawiać się działaniom komunistycznego reżimu.

WYKAZ ZWERYFIKOWANYCH CZŁONKÓW KZHP – PSP

1. Szpak Roman, ps. „Sęk”, „Szczery”, „Pistolet”, „Antek Cwaniak”, „Młody Las”
2. Zawiślak Władysław, ps. „Traugut”, „Wrzos”, „Boj”, „Wierny Boj”, „Izydor”
3. Fido Bronisław, ps. „Mściciel”, „Mściwój”
4. Golonka Marian, ps. „Dan”, „Wesoły Chłopak”, „Guśly Ryś”
5. Jaworski Eugeniusz, ps. „Gwiazda”
6. Golonka Józefa, ps. „Justyna”
7. Paleń Władysław, ps. „Mik”
8. Golonka Henryk, ps. „Kruk”
9. Ciepiela Ryszard, ps. „Wilk”
10. Jaworski Józef, ps. „Strzelec”, „Grzmot”
11. Kędziora Kazimierz, ps. „Marynarz”, „Alaska Jim”
12. Zawiślak Mieczysław, ps. „Tygrys”, „Pantera”
13. Pytka Józef, ps. „Babinicz”, „Podstępny Jun”
14. Dorosz Jan, ps. „Bohun”, „Mruk”
15. Gunia Tadeusz, ps. „Powolny” „Tom Mix”
16. Lauer Wojciech, ps. „Lord”
17. Szlakiewicz Zdzisław, ps. „Zdzich”
18. Świątek Edward, ps. „Orle”, „Młode Orle”
19. Trybowski Ignacy, ps. „Błyskawica”, „Nemo”
20. Zawiślak Adam, ps. „Mały”, „Lis”
21. Kochanek Józef, ps. „Józek”
22. Domaradzki Władysław, ps. „Michał”, „Wieczny”
23. Stark Mieczysław, ps. „Silny”
24. Stano Andrzej, ps. „Biegły”
25. Stano Tadeusz, ps. …
26. Wszopła Mieczysław, ps. …
27. Wieczorek Czesław, ps. „Szabelka”
28. Żelazowski Ryszard, ps. …
29. Borzęcki Jan, ps. …
30. Walusiak Józef, ps. …
31. Ziętara Mieczysław, ps. „Zawisza”, „Zawisza Czarny”
32. Ziętara Władysław, ps. „Marek”
33. Gabiga Kazimierz, ps. „Czarny”
34. Łączyński Jan, ps. „Janek”
35. Brożek Władysław, ps. …
36. Czabaj Tadeusz, ps. …
37. Noga Józef, ps. …
38. Kozaczka Teofil, ps. …
39. Kościuk Stanisław, ps. „Six”
40. Tokarz Stefan, ps. „Tost”

Uwaga: Tłustym drukiem zaznaczono pierwszych członków KZHP z roku 1945

18 sierpnia 1946 został aresztowany w swoim mieszkaniu i przewieziony po złamaniu nogi (w czasie próby ucieczki) do szpitala w Krakowie Władysław Zawiślak ps. „Wierny Boj” komendant PSP. W ciągu następnych dni aresztowano z bronią, w urządzonym przez funkcjonariuszy krakowskich „kotle” dwóch członków Zastępu Specjalnego: Jana Dorosza ps. „Bohun”, „Mruk” i Józefa Pytkę ps. „Babinicz”, „Podstępny Jun”. 21 sierpnia rozpoczęły się aresztowania i rewizje w Dąbrowie Tarnowskiej („Gąszcz”); aresztowano pozostałych członków zastępu specjalnego zastępowego Stanisława Kościuka ps. „Six”, Mieczysława Zawiślaka ps. „Pantera”, Tadeusza Gunię ps. „Tom Mix” oraz łącznika RO Ignacego Trybowskiego ps. „Nemo”, „Błyskawica”. Pod koniec sierpnia został aresztowany Roman Szpak ps. „Młody Las”, przewodniczący Rady Organizacyjnej PSP. Po wielomiesięcznym śledztwie stanęło przed WSR w Krakowie 10 osób z których trzech sąd uniewinnił, czterech skazał na dwa lata z zawieszeniem a dwóch głównych oskarżonych Władysława Zawiślaka i Romana Szpaka skazał na 6 lat więzienia. Oceniając likwidację PSP na terenie rejonu „Gąszcz” należy podkreślić, że funkcjonariuszom nie udało się aresztować większej części członków w tym członków RO: „Mściwoja”, „Wesołego Chłopaka”, „Justyny” oraz Komendanta Rejonu phm Eugeniusza Jaworskiego ps. „Gwiazda”, którego zastępcą i zastępowym Zastępu Specjalnego był uniewinniony „Six” jak również nikogo z zastępu terenowego w Mędrzechowie i Żabnie; nie przejęto zakonspirowanej broni, bazy magazynowej w Oleśnicy i archiwum PSP, które zniszczył „Kruk”. Rejon. „Gąszcz” obejmował miasto i powiat Dąbrowa Tarnowska. W mieście działała drużyna (DP) złożona z 3 zastępów, około 18 osób, Zastęp Specjalny (Zsp) dla przechowywania broni i pozostający do dyspozycji komendanta PSP – 5 osób oraz zastępy kontaktowe (Zk) w Mędrzechowie, w Żabnie i Kupieninie – razem około 12 osób. Równocześnie „Gwiazda” był Drużynowym gimnazjalnej drużyny ZHP im. Zawiszy Czarnego w Dąbrowie

22 lutego 1947 roku Sejm uchwalił ustawę o amnestii. Określono ją jako akt dobrej woli wobec pokonanych, jednak jaj prawdziwym celem była likwidacja zorganizowanego oporu przeciwników władzy ludowej. Od samego początku doskonale wiedziano, że obietnice nie zostaną spełnione, a informacje zebrane podczas przesłuchań posłużą do represji wobec ujawnionych i ułatwią dotarcie do nadal prowadzących walkę. Wierząc w amnestię z podziemia wyszło ponad 53 tys. osób, a działalność ujawniło kolejne ponad 23 tys. przebywających w więzieniach. W Powiecie Dąbrowskim z „amnestii” skorzystały 342 osoby.

W PRL-u żołnierzy podziemia niepodległościowego nazywano „zaplutymi karłami reakcji” lub „bandytami reakcyjnego podziemia”, a niepodległościowe organizacje „faszystowskimi bandami”. Wielu z nich poległo z bronią w ręku, innych więziono poddając torturom, a część skarżono w procesach pokazowych, których wynik był z góry przesądzony i była nim kara śmierci. Według niektórych danych w latach 1945-1956 z rąk polskich i sowieckich komunistów: zginęło 8,6 tys. żołnierzy podziemia, 5 tys. skazano na karę śmierci, a w obozach i więzieniach śmierć poniosło kolejne ponad 20 tys.

Opracowano na podstawie:

„Od niepodległości do niepodległości” wyd. IPN Warszawa 2011,

„Atlas Polskiego Podziemia Niepodległościowego 1944-1956” IPN warszawa -Lublin 2007,

M. Korkuć „Niepodległościowe oddziały partyzanckie w Krakowskiem (1944-1947) Kraków 2002,

Dąbrowa Tarnowska. Zarys Dziejów Miasta i Powiatu.

W. Zawiślak: Konspiracyjny Związek Harcerstwa Polskiego. Polska Straż Przednia. 1945-1949 ( www.muzeum-ak.krakow.pl)

Wykorzystane zdjęcia pochodzą za stron internetowych IPN oraz Muzeum Armii Krajowej im. Generała Emila Fieldorfa – Nila w Krakowie.