REFERAT DR ANDRZEJA SKOWRONA

Referat dr Andrzeja Skowrona pt. „Ruch Ludowy w Powiecie Dąbrowa Tarnowska w latach 1935-1955” przygotowany przy okazji wystawy IPN „Ruch Ludowy w służbie Rzeczpospolitej”, 26 maja 2012 roku:

W momencie odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. ruch ludowy był rozbity na kilka partii. W poszczególnych partiach pojawiały się tendencje zjednoczeniowe. Jednakże przywódcy największych partii chłopskich, poprzez zjednoczenie, widzieli po prostu wchłonięcie innych ugrupowań chłopskich. Także próby porozumienia ludowców z byłej Galicji i byłej Kongresówki nie przynosiły rezultatów. Po przewrocie majowym w Polsce w 1926r., rządząca ekipa sanacyjna, zdecydowanie wrogo odnosiła się do piastowskiego ruchu ludowego.

Po wyborach parlamentarnych 1930r. w Polsce zwanych też „brzeskimi”, ludowcy zdali sobie sprawę, że do walki z sanacją konieczna jest masowa i silna partia polityczna. W niecałe pięć miesięcy po wyborach na Kongresie Zjednoczeniowym trzech stronnictw: PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie” i Stronnictwa Chłopskiego, w dniu 15 marca 1931r. w Warszawie utworzono jednolite Stronnictwo Ludowe (SL). Proces reorganizacji istniejących kół „Piasta” i zakładania nowych kół SL przebiegał w powiecie bardzo sprawnie, co potwierdzało ludowcową orientację dąbrowskiej wsi. Prezesem Zarządu Powiatowego SL w Dąbrowie Tarnowskiej został wybrany Jan Bania, wiceprezesem Henryk Krzciuk. W 1932r. dąbrowscy ludowcy zdali egzamin ze sprawności organizacyjnej, dyscypliny i determinacji. Okazją ku temu była rozpoczęta w powiecie limanowskim akcja bojkotu targowisk. W powiecie dąbrowskim bojkoty objęły targowiska w Żabnie, Dąbrowie i Szczucinie. Dąbrowska organizacja SL wykazała spoistość i zwartość organizacyjną. Starcie z policją w Dąbrowie i z łamistrajkami zza Wisły, w Szczucinie umocniło ducha oporu w szeregach ludowców. Mimo wielu aresztowań strajk zakończył się powodzeniem, gdyż magistraty trzech miasteczek obniżyły opłaty targowe o 20-40%. Wysoka temperatura życia politycznego na wsi dąbrowskiej utrzymała się również w 1933r. Osłabienie dąbrowskich ludowców nastąpiło w 1934r., co wynikało ze zmęczenia walką z ekipą sanacyjną i katastrofalną powodzią z lipca 1934r.

Walka ludowców z sanacją osiągnęła apogeum w latach trzydziestych dwudziestego wieku w dniach Wielkiego Strajku Chłopskiego. Decyzję o strajku podjął styczniowy Kongres SL, natomiast obradujący 17 czerwca 1937r, w Warszawie Naczelny Komitet Wykonawczy ustalił jego termin na dni 16-25 sierpnia 1937r. Począwszy od 15 sierpnia chłopi wstrzymali się w 100% od udziału w targach i jarmarkach mimo zaistniałych trudności. Próby łamania strajku z terenu kieleckiego nie powiodły się, gdyż pikiety na moście w Szczucinie zawracały chłopskie wozy. Place targowe w Dąbrowie, Szczucinie i Żabnie świeciły pustkami. Nie pracowała również służba folwarczna i robotnicy rolni.  

W ciągu 1938r. z powodu zagrożenia Polski ze strony Niemiec, ludowcy dąbrowscy mocno stonowali walkę z sanacją. Skupili się na opanowaniu powiatowych instytucji społeczno-gospodarczych, co udało się im zrealizować. Na ostatnim przed wojną święcie ludowym, które odbyło się w Oleśnie ludowcy dąbrowscy uchwalili rezolucję domagającą się mobilizacji i zjednoczenia wszystkich sił narodu polskiego w obronie zagrożonej niepodległości.

Klęska wrześniowa niezwykle przygnębiająco wpłynęła na stan nastrojów polskiego społeczeństwa. Jednak już w grudniu 1939r. powstało w Krakowie Okręgowe Kierownictwo Ruchu Ludowego (OKRL), które wiosną następnego roku podporządkowało się centralnemu kierownictwu Ruchu Ludowego (CKRL) w Warszawie. OKRL i CKRL za jedyną legalną władzę uznawały Polski Rząd na Emigracji z jego premierem Władysławem Sikorskim, w którym stanowisko wicepremiera piastował ludowiec Stanisław Mikołajczyk. Wiosną 1940r. zostało utworzone w Dąbrowie Powiatowe Kierownictwo Ruchu Ludowego (PKRL). Tzw. trójkę polityczną tworzyli m.in.: Stanisław Klimczak „Żelazny” ze Słupca – przewodniczący oraz Władysław Latocha „Szpak” i Emil Kozioł „Juchas” z Jadownik Mokrych – członkowie. Skład osobowy dąbrowskiej trójki politycznej ulegał później kilkakrotnym zmianom. W okresie następnych miesięcy 1940 i 1941r. zostały wyłonione trójki polityczne na szczeblu gmin i gromad.

Realizując wytyczne CKRL ludowcy powiatu dąbrowskiego utworzyli swoją siłę zbrojną, która przyjęła nazwę Straży Chłopskiej (Chłostry). Wg instrukcji miały to być oddziały terytorialne, związane z terenem na którym powstały i na którym miały działać. Miały być użyte w przyszłych walkach powstańczych. Komendantem „Chłostry” w powiecie dąbrowskim był Józef Motyka „Groźny” z Luszowic. Z kolei rozwój Batalionów Chłopskich (BCH) w powiecie dąbrowskim przypada na drugą połowę 1943r. Po wydzieleniu do scalenia z Armią Krajową (AK) oddziałów taktycznych BCH z pozostałych oddziałów terytorialnych została utworzona Ludowa Straż Bezpieczeństwa (LSB). Miała ona realizować (LSB) polityczne i ideowe założenia CKRL na terenie całej Rzeczypospolitej ze szczególnym uwzględnieniem terenu wiejskiego.

Organizacjami kobiecymi ruchu ludowego był Ludowy Związek Kobiet (LZK) i jego pion sanitarny – Zielony Krzyż. Zakres ich zadań obejmował prowadzenie pracy politycznej i wychowawczej wśród kobiet i młodzieży, szkolenie sanitarne, organizowanie samopomocy społecznej, kolportowanie prasy konspiracyjnej oraz pełnienie funkcji łączniczek. Integracja sił AK i BCH w powiecie dąbrowskim dokonała się w okresie wiosny 1944r.

W styczniu 1945r. powiat dąbrowski został wyzwolony z pod okupacji niemieckiej. Jednak w pierwszych miesiącach 1945r. sytuacja w kraju była bardzo skomplikowana. Władzą uznawaną w powiatach było pozostające w konspiracji OKRL. Na przełomie stycznia i lutego 1945r. w Krakowie został utworzony Zarząd Wojewódzki Stronnictwa Ludowego   z Tadeuszem Wonerem. Był to jednak komunizujący nurt ruchu ludowego i dlatego nie był uznawany przez struktury ludowego podziemia. Dnia 6 marca 1945r. w Dąbrowie odbył się pierwszy powojenny zjazd ludowców. Prezesem Zarządu Powiatowego Stronnictwa Ludowego został wybrany S. Klimczak. Nowo wybrany ZPSL wystosował apel do swoich członków, by czynnie włączyli się w proces tworzenia władzy w gminach, usuwania zniszczeń wojennych, a także w pracę komisji parcelujących folwarki.

W czerwcu 1945r. utworzono w Polsce tymczasowy Rząd Jedności Narodowej,  w którym S. Mikołajczyk objął funkcję wicepremiera. Umożliwiło to ujawnienie podziemnych struktur ruchu ludowego. Powyższe wydarzenia oraz kontynuacja nurtu Witosa i Mikołajczyka w praktyce oznaczało eliminację z SL nurtu prokomunistycznego, na co jego przywódcy nie chcieli się zgodzić. Z tego względu w dniu 22 sierpnia 1945r. utworzono nową partię ludową – Polskie Stronnictwo (PSL), które było kontynuacją przedwojennego SL. Druga połowa 1945r. była okresem dynamicznego rozwoju kół w powiecie dąbrowskim oraz ich masowego przechodzenia w szeregi PSL. Na początku czerwca 1946r. z inspiracją komunistów Tadeusz Rek dokonał rozłamu w PSL i utworzył PSL – Nowe Wyzwolenie. W powiecie dąbrowskim na czele PSL – Nowe Wyzwolenie stanął Władysław Łysik.

W atmosferze terroru w dniu 19 stycznia 1947r. odbyły się „wybory” do Sejmu Ustawodawczego w Polsce. Ewidentne fałszerstwa przyniosły zwycięstwo komunistom. Tego stanu rzeczy nie mógł zmienić oficjalny protest wniesiony przez PSL. S. Mikołajczyk nie widzący szans odwrócenia biegu wydarzeń potajemnie opuścił Polskę. Wówczas na czele PSL stanął Józef Niećko uległy wobec komunistów. Objęcie kierownictwa przez J. Niećkę i jego zwolenników równoznaczne było ze zrezygnowaniem PSL z ambicji odgrywania samodzielnej roli w państwie. Na wiadomość o zmianie kierownictwa PSL, emigracji   S. Mikołajczyka, część ludowców dąbrowskich skupionych wokół S. Klimczaka w dniu 29 października 1947r. podjęła decyzję o rozwiązaniu PSL w powiecie dąbrowskim. W listopadzie 1949r. z PSL (bez zwolenników S. Mikołajczyka) i SL- Wola Ludu zostało utworzone Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL).

W omawianym okresie pierwszoplanową postacią wśród dąbrowskich ludowców był Stanisław Klimczak. Urodził się 12 października 1899r. w Brniu Osuchowskim. Walczył  w pierwszej wojnie światowej i wojnie polsko-sowieckiej w 1920r. We wrześniu 1923r. ożenił się z Julią Sroką i na stałe osiedlił się w Słupcu. W swoim życiu sprawował szereg funkcji politycznych i społeczno-gospodarczych. Oto niektóre z nich: prezes koła PSL-Piast i Kółka Rolniczego w Słupcu; prezes ZPSL w Dąbrowie; członek Rady Naczelnej SL; Powiatowy Delegat Rządu (konspiracyjny starosta); przewodniczący Powiatowej Rady Narodowej w Dąbrowie; poseł do Krajowej Rady Narodowej w Warszawie; wiceprezes Naczelnego Komitetu Wykonawczego PSL (S. Mikołajczyka) i inne. W 1948r. w Polsce rozpoczęto kolektywizację rolnictwa. Na wsiach zaczęto tworzyć na siłę spółdzielnie produkcyjne. Podobnie było w Słupcu, gdzie mimo nacisków spółdzielnia nigdy nie powstała. Władze komunistyczne chciały, żeby S. Klimczak wstąpił do tworzonej spółdzielni, na co on nie wyraził zgody. Jego aresztowanie było kwestią czasu. Pod pretekstem, że nie odbył przypadającej mu nocnej warty w dniu 22 lipca 1950r. został aresztowany i osadzony w więzieniu w Krakowie przy ulicy Montelupich. W dniu 28 grudnia 1951r. został skazany na siedem lat więzienia. Oskarżono go o prowadzenie działalności szpiegowskiej na rzecz obcego mocarstwa i szkodę państwa. Karę więzienia odbywał w Nowym Wiśniczu, Mielęcinie i Potulicach. Na skutek petycji mieszkańców Słupca do centralnych władz ZSL w Warszawie, Stanisław Klimczak w dniu 9 lutego 1956r. został zwolniony z więzienia w Potulicach.

Stanisław Klimczak był i jest autorytetem dla wielu mieszkańców Powiśla Dąbrowskiego. Zmarł w dniu 16 lutego 1968r. w Słupcu i tam też został pochowany.

Polskie Stronnictwo Ludowe nawiązujące do tradycji W. Witosa i S. Mikołajczyka zostało reaktywowane w Polsce w 1989r.